Lazareva pećina

Na kraju impozantnog Lazarevog kanjona, tokom stotina hiljada godina, na krečnjačkom brdu Pripor formirana je monumentalna Lazareva pećina, visoka 56 metara. Od Bora je udaljen 21 kilometar, od Brestovačke banje 14 kilometara, a od sela Zlot 3,5 kilometara. Lazareva pećina je izvorna pećina. Današnji ulaz u pećinu na visini od 291 m nadmorske visine doveo je do vrtača koje su nakon proticanja kroz duboke krečnjačke formacije ovde izbile na površinu. Danas u neposrednoj blizini ulaza, u korito Lazareve reke, voda izbija na površinu u obliku jakog kraškog izvora. Znanje o Lazarevoj pećini doprinelo je razvoju novih nauka i širenju znanja u mnogim naučnim granama. Prvi opis dao je Felik Kanic, a zatim su ga proučavali: Jovan Žujović, Felik Hoffman, Jovan Cvijić, Siniša Stanković, Nikola Tasić i mnogi drugi naučnici. Ispitivani pećinski sistem čine dva horizonta pećinskih kanala: stariji suvi - fosilni i mlađi rečni - aktivni. Ukupna dužina ispitivanih pećinskih kanala veća je od 10 000 metara, pri čemu speleolozi opravdavaju pretpostavku da je podzemni prostor zapravo višestruko veći. Za turističke posete uređene su staze duge 900 metara. Prostor pećine čine monumentalne, lepe sale sa zvučnim imenima: Preston, Block Hall, Concert Hall, Bat Hall, itd. Za sada vidljivo bogatstvo pećinskog nakita, između ostalih, predstavljaju: Stogovi, Fontana, Plast, Bison, Carska loža, dirigent, orkestar ... Lazareva pećina je takođe važno arheološko nalazište. U pećini su otkrivena tri kulturna horizonta. Najstarije naselje u pećini pripada početku bakarnog doba, kulturi salkuca-gumelnica. Keramički predmeti i alati od kostiju rađeni su sa puno mašte i smisla za njihove oblike i ukrase. Između ostalih ekonomskih aktivnosti, prerada bakra bila je jedno od osnovnih zanimanja. Šila, igle, dleta, kopče i drugi ovde izrađeni predmeti smatraju se najstarijim nalazima bakra u Srbiji. U ranom bronzanom dobu, pre oko 4500 godina, pećina je služila kao lovna stanica, a opet, nešto kasnije u gvozdeno doba, u 6. veku pre nove ere, postala je važno metalurško središte. Predmeti od bronze i gvožđa pokazuju izuzetno visok spektar znanja o metalurškoj tehnici i poseban estetski osećaj za ukrašavanje livenih i kovanih predmeta. Ovi predmeti su se izvozili u susedna područja i služili su kao dragocena roba u razmeni dobara. Živi svet Lazareve pećine obiluje brojnim, nedovoljno proučenim oblicima života. Pećine, kao zatvoreni sistem, vode svoje stanovnike svojim putevima evolucije. Najbrojniji stanovnici pećine danas su slepi miševi. U unutrašnjosti ove pećine 24 vrste od 27 registrovanih na Balkanu pronašle su svoje omiljeno stanište.